Edebiyatta Modernizm

Sanatta modernizmin, modernite eleştirisi içermesi bir çelişki değildir. Modernizmin temelinde yadsımak ve yıkıp yeniden yapmak yatar zaten. Modern sanatlar; ürettiği yeni hiyerarşik yapılar, sıkıca düzenleniş hayatlar ve varoluşsal kördüğümlerle bireyin kendi içine karamsarca dönmesine neden olan modernitenin karşısında konumlanır. Bu kördüğümler arasında geleneksel düzenin yıkılışıyla ortaya çıkan zeminsizleşme, bireyselleşmeden doğan yalnızlaşma ve dönüşen toplumsal ve ekonomik ilişkiler ağı ile yabancılaşma başı çeker. Modern edebiyatın moderniteye bakışı yüceltme, reddetme ve kaçış olarak üç kategoride incelenebilir, ancak modern edebiyatın biçimsel yapısı çelişen bakışların aynı eser içinde barınmasına da çoğunlukla izin verir. Modern edebiyat; bireyselliğin ve yalnızlaşmanın yükselmesiyle bireyin içine döner ve insanın karmaşık yapısı kabul eder. Modern edebiyatla, geleneksel roman yapısı bozulur, konvansiyonlar terk edilir; kendine özgü diller, üsluplar ve tarzlar gelişir. Nedensellik zincirleri kırılır; güvenilmez anlatıcı ortaya çıkar. Görelilik kuramının da yükselmesiyle evrensel zaman kaybolur yerini Bergsoncu psikolojik zaman algısı alır. Gerçekle kurmaca arasındaki ilişkiyi, romanın kendi roman olmaklığını sorguladığı üstkurmaca ortaya çıkar; yazar zaman zaman anlatıya müdahale edebilmeye başlar. Modernizm, gerçekçiliği hepten reddeder.

2. Sanayi Devrimi ile yükselen modern akımlar 1870-1920 yıllarında zirvelerini görüp iki büyük savaş arasında da etkisini bir oranda sürdürdü.  İkinci Dünya Savaşı, toplama kampları ve nihayetinde atom bombasının modern idealleri yıkışının ardındaki süreçte modern yıkıntının içinde postmodernizm doğdu. Modernizm, aşkın bir gerçekliği reddetmesine rağmen ilerlemeci doğasıyla bir yönlülüğe sahiptir; pusulanın iğnesi insan aklıdır ve modern sanatlar gerçekliği kavramsal içinde soyut olanda arar. Postmodernizm ise nesnel gerçekliği reddeder; sadece farklı perspektifler ve farklı algılar vardır – artık ne pusula ne iğnesi kalmaz ortada. Modernizm bireyin geçmişle, gelenekle, aşkınlıkla bağlarını kopartıp bireyin altındaki zemini buharlaştırırken bireyi kendi içine döndürür. Postmodernizm ise bireyin kendi içinde kalmasına izin vermez: Her şey parçalıdır; zihin de parçalıdır ve içinde öznenin bulanabileceği bir merkez yoktur ve bir öz de yoktur. Böylelikle birey öznelikten çıkar. Postmodernizmde birey; çerçevenin kurulacağı, algının oluşacağı bir bakışa dönüşür ve postmodern edebiyat bu nedenle yeniden dışarısıyla ilgilenir. Anlatı insan zihninden dışarıya çıktığından dil yeniden sadeleşir. Odağı ve gücü yazardan alıp bakış açılarıyla oynamaya muktedir okura kaydırır. Modernizm bireyin dipsiz kuyuya düşüşüyken bir hoşnutsuzluktur; postmodernizm gerçeklikten vazgeçtiğinden nüktedanlaşır, pek bir şeyi ciddiye almaz, mümkün olan her koşulda her şeyle dalga geçer. Postmodernizm farklı seslere – tüm seslere- açıktır; modern dünyanın tek kutbuna çok kutupla karşılık verir. Aşağı görülen türleri önemser; sanat türleri ve biçimleri arasında bir hiyerarşi kurmaz. Modernizmin aksine metinlerarasılığa açıktır ve metinlerarasılıktan anlam üretir.

Postmodernizm, modernizmin karşı tezi değildir. Modernizmden kopuk yepyeni bir akım da değildir; kendisini modernizmin yıkıntısını incelerken modernizmin yanlış anladıkları ve yanlış varsayımlarını fark eden bir ayma süreci olarak görür. Modernizm ile postmodernizmin bu nedenle yapı taşları benzer; birinci dereceden akrabadırlar. Önceden modernist filmleri ile tanınan Michelangelo Antonioni, bu yeni bakışın dalgasının yükseldiğini ve dünyanın değiştiğini gördü ve devrimci bir sinematik dehayla bir yüzüyle modern diğer yüzüyle postmodern Cinayeti Gördüm - Blowup filmini 1966 yılında çekti. Antonioni’nin sinemada yaptığının benzerini Türkiye edebiyatında Oğuz Atay, Tutunamayanları ile yaptı. Tutunamayanlar’da hem Joyce’a hem Kafka’ya hem Nabokov’a hem Grillet’ye uzanan damarlar bulmak mümkündür. Bu ay sabitfikir’de Atay dosyası işlenirken, KarasızOkur’u da Atay’ı çok etkileyen modern edebiyata ayıralım istedik.

Kaynak: sabitfikir Aralık 2020, Kararsız Okur-idefix