Sigmund Freud, Psikanaliz ve Edebiyat
20. yüzyıla girerken, insana bakışımızı kökten değiştirecek çığır açan bir büyük fikir filizlendi. İnsan zihninin, modernitenin öngördüğü ve dayattığı gibi rasyonelizm temelinde işlediği ve basit, bilince dayanan, akli nedensellik zincirleri vesilesiyle çalıştığı varsayımlarını sorgulayıp yıkacak, insan zihnine ve dolayısıyla insana bakışımızı değiştirecek Freud’un psikanaliz kuramı doğdu. Freud, zihni bilinç, ön bilinç ve bilinçdışı kuvvetlerin bir mücadele alanı olarak yeniden kurdu, benliğin tekliği fikrinden kurtulup bireyin ve zihnin çok parçalılığını ortaya koydu. Freud’un Kopernik Devrimi insan zihninde bilinçdışının keşfidir. Travmaların, korkuların, çatışmaların, askıda kalan sorunların biriktiği, bilincin ulaşamadığı bir alan olarak bilinçdışı, bilincin zihin üzerindeki hegemonyasına son verdi.
Freud zihinde, işlemleme olarak bilinçdışı- ön bilinç-bilinç ayrımını keşfettikten sonra; zihnin yapısal olarak da üç parçalı olduğunu iddia etti: Ruhsal aygıtın içgüdüleri de ihtiva eden en ilkel parçası olarak haz ilkesi uyarınca çalışarak egoyu baskılayan id, toplumsallaşma ve değerleri toplayan, yargılayıcı dizge olarak frenleyici ve yasaklayıcı olan süperego ve bu iki kuvvetin baskısı arasında dış dünya ile ilişkileri düzenleyen gerçeklik ilkesiyle çalışan ego. Zihnin bilinç ve bilinçdışında çok katmanlı yapısını ortaya koyarak üzerinde sanatsal ya da düşünsel olarak çalışılabilecek yeni bir kıta açtı. Ödipal karmaşa, psikoz kuramı, kastrasyon korkusu, güdü-dürtü, haz ve hazsızlık prensibi, psişik determinizm gibi bugün kanona giren, sanat-edebiyat ve düşünce çevrelerinde sıkılıkla kullanılan kavramlar bu yeni kıtaya endemik türler.
Bu ay sabitfikir’de dosya konusu “psikoloji ve edebiyat” olunca; insan psikesi ile ilgili anlayışı ve kanonu tamamen değiştirecek, kendinden sonra gelen sanatçıları ve filozofları onunla aynı yönde veya ona karşı konumlanarak yürümek zorunda bırakacak olan Sigmund Freud’u merkeze alalım dedik.
Freud’un etkilendiği düşünürler ve yazarlar:
1. İstenç ve Tasarım Olarak Dünya – Arthur Schopenhauer
a. Görünen dünyanın ardında yatan gerçekliğin irade/istenç olduğunu öne sürer. İrade, akılsız ve bilinçsizdir; aklın hükmüne girmez ve bu nedenle insanları parmağında oynatır. İnsanı geçici tatmin ve hayal kırıklığı sarmalına sokar. İnsanın irade içindeki hareketi uygarlıkların, acıların ve kötülüğün kaynağıdır. Schopenhauer’in bu yaklaşımı, aklı merkeze alan felsefe tarihinde yeni bir perspektife karşılık gelir; aklın dışındaki bir zihinsel kuvveti merkeze alır. Nietzsche ve Freud bu yoldan faydalanacaklardır.
2. Böyle Buyurdu Zerdüşt – Friedrich Nietzsche
a. “’Ben’ diyorsun ve bu sözden gurur duyuyorsun. Oysa daha büyüktür ondan – senin inanmak istemediğin – bedenin ve bedeninin büyük usu: O (Es) ‘ben’ demez, ‘ben’ eyler.”
b. İnsanı rasyonel makineye indirgeyen bakışın karşısında konumlanır ve insanın kendi üzerine yeniden düşünmesini sağlamak için yaşadığı çağı ve modernizmi eleştirir. Aklın tek yolunun karşısına farklı perspektifleri koyar. Geleneği ve onun verdiği umudu kaybeden insanın, düşünce ile yaşam arasında bağ kurabilmek için Dünya’ya sarılması gerektiğini düşünür. Varlığın temeline güçlü olmaya yönelen iradeyi koyar.
3. Kral Oidipus – Sofokles
a. Ödipus kompleksi’ne ilham veren Yunan tragedyası
b. “Beni ne hastalık öldürebilir ne de başka bir şey.
Ben bu kötü kaderi yaşamaya mahkûm edilmişim.”
4. Şölen – Platon
a. “Bu dünyada varoluş, ruhu kirletme mecburiyeti ile aynı anlama gelir.”
5. Faust – Johann Wolfgang Von Goethe
a. Freud tam 110 kere Goethe’den alıntı yapmıştır.
b. “Hep yadsıyan o ruhum ben.” - Mephisto
6. Kayıp Cennet – John Milton
a. “Zihin, nerede olmak isterse oradadır.
İsterse cenneti cehenneme; cehennemi ise cennete dönüştürebilir.”
7. Orman Kitabı – Rudyard Kipling
a. “Herkesin kendi korkusu vardır.”
8. Şarkılar Kitabı - Heinrich Heine
a. "Kalbin koşmaları, ağıtlarıdır; esnek, yumuşak, saydam şarkılardır." – Behçet Necatigil
b. “Eğer bir yerde kitapları yakıyorlarsa, orada eninde sonunda insanları da yakacaklardır.” - Heinrich Heine
9. Hamlet - William Shakespeare
a. Kral Lear, Macbeth ile birlikte bilinçdışı motivasyonlar
b. Ödipus kompleksi
10. Karamazov Kardeşler – Dostoyevski
a. “Karamazov Kardeşler bugüne kadar yazılmış en muhteşem romandır.” - Sigmund Freud
b. Freud’un sonradan öne süreceği ödipal karmaşa; id, ego ve süperego gibi kavramları romanın merkezinde bulmak mümkündür.
11. Rüya - Arthur Schnitzler
a. “Sizin güzel işlerinizi okurken, kurgu olanın arkasında, kendi düşüncelerimden tanıdık öneriler, ilgi alanları ve çözümlemeler buluyorum.” - Sigmund Freud
b. Freud’un defaatle referans verdiği Schnitzler oyunu, Viyana’da uzun süre yasaklı olan Reigen’dir.
Freud’un etkilediği düşünürler ve yazarlar:
12. Finnegan Uyanması – James Joyce
a. Joyce zaman zaman psikanalizin aleyhine konuşsa da, zihinde işlevsel bilinç-bilinçdışı kuvvetler ayrımı ve rüyaların bilinçdışı ile ilişkisi bağlamında Freud’dan çok etkilendiği açıktır.
13. Zeno’nun Bilinci – Italo Svevo
a. Svevo, Freud’un tekinsizlik kavramını da kitaplarında anlatı öğesi olarak kullanır.
14. Nietzsche Ağladığında – Irvin D. Yalom
a. Freud üzerinde belki de en ekili iki kişiyi - Nietzsche ile hocası Breuer’i – bir araya getirir.
15. Freud Mutluluğun Mimarı - Stefan Zweig
16. Oğullar ve Sevgililer – D.H. Lawrence
a. Ödipal karmaşa örneği
b. “Sevgi bir özgürlük duygusu vermelidir, tutsaklık değil.”
17. Mrs. Dolloway – Virginia Woolf
a. Freud’un ölüm içgüdüsü, Thanatos kavramının edebiyat evrenindeki en iyi örneği
b. “Ölmek istemiyordu. Hava güzeldi. Güneş ısıtıyordu. Ama ya insanlar?”
18. Freud’un Kız kardeşi – Goce Smilevski
a. Freud, Nazi baskısı artınca Vienna’yı terk ederken, çevresindeki doktoru, hizmetlilerinin aileleri dahil pek çok kişiyi yanında Britanya’ya götürdü. Ancak, dört ablasını arkasında bıraktı, devam eden süreçte hepsi toplama kamplarında hayatlarını kaybettiler.
19. Freud'a Kafa Tutan Kız – Dora - Lidia Yuknavitch
a. “Bu romanı yazmaya Freud’un Dora’yla ilgili vaka analizini okuyunca karar verdim. 20’lerimin başında öfkeli bir genç kadındım. Freud Dora’nın her şeyini yanlış yorumlamıştı; rüyalarını, hayat koşullarını, her şeyini... Ve zaten konuşamamaktan mustarip bir genç kızın sesini tamamen elinden alacak kadar sert davranmıştı ona. O zaman Dora’nın hikâyesinden öyle etkilenmiştim ki fiziksel semptomlarının bazıları bende de çıkmıştı. Böylece önce sesini, sonra bedenini, sonra da hikâyesini ödünç aldım. Ama yazmak için 25 yıl beklemem gerekti.” Lidia Yuknevitch
20. Yanardağ Sevdalısı - Susan Sontag
a. Kitabın yazıldığı süreçte Sontag ile evli olan Philip Rieff’in “Freud: The Mind ofthe Moralist” kitabını aslında Sontag’ın yazdığı iddia edilmiştir.
21. Freud’un Metresi - Karen Mack, Jennifer Kaufman
a. İyi yolu görüyor ve takdir ediyorum; ama kötü yoldan gidiyorum.”
22. Yaban Düşünce - Claude Levi-Strauss
a. Yapısalcılığın kurucusu, Fransız antropolog.
b. İnsanı bilinç üzerinden tanımlamak yerine, onu dilin, kültürün ve eğitiminin bir ürünü olarak görür. Kültür olgusunu bir göstergeler sistemi olarak ele alır. Yapısalcılık, bir şeyin başka bir şeyle ilişkisini temellendiren sistemin ya da yapının kendisiyle ilgilidir. Burada da dil öne çıkar.
23. Yazı ve Yorum - Roland Barthes
a. Postmodern felsefenin oluşturucularından, gösterge bilim-psikanaliz-yapısalcılığı bir araya getirerek eleştirel perspektifini üretti.
b. “Yazarın Ölümü”- Okur merkezli bu yaklaşıma göre, yazarın demek istedikleri’nin yerine okurun anladığı geçer ve metnin okunduğu an var olduğu görüşüne dayanır. Metin, üretim süreci nihayete erdikten sonra yazardan ayrılır, bağımsızlaşır ve her okur ona yeni potansiyeller kazandırır. Metin, okundukça var olur, yaşar ve değişir.
24. Psikanalizin Dört Temel Kavramı - Jacques Lacan
a. Yeni bir Freud okumasıyla psikanalizi yeniden temellendirdi.
b. Simgesel, imgesel ve gerçek düzlemleri
c. Psikanaliz, bilinçdışının bilimi ve bilinçdışı dil ilişkisi önemli.
d. “Bilinçdışı dil gibi yapılanmıştır.”
e. “Daima doğruyu söylerim. Ama doğrunun tamamını değil. Çünkü doğrunun tamamını kimse söyleyemez. Her şeyi söylemek imkânsızdır. Yeterince kelime yoktur. Doğruyu, gerçek olana yaklaştıran da bu imkânsızlıktır.”
25. Cinselliğin Tarihi - Michel Foucault
a. Modernitenin birey üzerindeki dayatmacı etkisi ve kurduğu yeni iktidar ilişkileri ağı üzerine çalıştı. Modern toplumun ürettiği daimi doğruları yadsır, meta-anlatılara karşıdır- bu açıdan Marksizm’i olduğu kadar Freud’un psikanalizini de eleştirir. Modern toplumun her seviyesinde kılcallara yayılmış iktidar ilişkisi ağını ve içindeki aktörler üzerindeki belirleyiciliğini tartışır.
b. Postmodern ya da postyapısalcı olduğu iddialarını reddeder.
26. Yazı ve Fark - Jacques Derrida
a. Yapısökümcü
b. Dilin yapısalcıların öngördüğünden çok daha oynak, çok daha belirsiz ve çok daha değişken olduğunu ortaya koyar. Anlam dilin tarihselliği içinde sürekli değişir.
27. Anti-Ödipus - Gilles Deleuze
a. Deleuze ve Guattari’nin psikanalizi eleştirdikleri kitabı. Faşizmle ilişkilendirilen paranoyanın karşısına şizofreniyi koyan şizoanaliz, psikanalizin mahkum ettiği deliliği özgürleştirir. Kapitalist yabancılaşmayı bertaraf eder.
28. Ruhun Yeni Hastalıkları - Julia Kristeva
a. “Kendi kibrine ve başına buyrukluğuna göbekten bağlı modern insan, belki acı çeken ama asla vicdan azabı duymayan bir narsisiktir.. Izdırap onu bedeninde yakalar; onu bedenselleştirir.”
Freud’a başlamak için ikincil kaynaklar:
29. Freud’u okumak – Jean-Michel Quinodoz
a. Freud'un kavramlarının kronolojisi
b. Freud’un metinlerini belli bir kronoloji ile inceledikten sonra bunları Freud ertesi düşünürler-psikanalistler üzerindeki etkileri tartışır
30. Psikanalizin yedi temel kavramı – J.D. Nasio
a. Freud ve Lacan’ın kavramlarını genel okurlara tanıtma amacı taşır.
b. kastrasyon, hesaptan düşme, narsisizm, fallus, üstben, özdeşim, yüceltme…
31. Neden Psikanaliz – Roger Perron
32. Bir Klinisyen Olarak Freud – Florence Quartier
Yeni Başlayanlar için Freud’un ağzından Freud:
33. Düşlerin Yorumu – Sigmund Freud
a. Toplam 320 kitap ve makale yayımlayan Freud’un favorisi
b. Freud’un en büyük devrimlerin bilinçdışının peşine düşmek için: Rüyaların, sembolizm kılığında bilinçdışı arzular olduğu teorisini ortaya koyduğu eseri…
34. Gündelik Yaşamın Psikopatalojisi – Sigmund Freud
a. Freudyan dil sürçmesi kavramı ve bu tip kaymalara neden olan süreçler üzerine
35. Yaşamım ve Psikanaliz – Sigmund Freud
36. Totem ve Tabu – Sigmund Freud
a. Psikanalizin din, antropoloji, arkeoloji gibi diğer alanlarla ilişkisi üzerine dört parça
Kaynak: sabitfikir Mart 2021, Kararsız Okur-idefix